ต้นจาก และประโยชน์ต้นจาก

Last Updated on 4 เมษายน 2017 by puechkaset

ต้นจาก เป็นไม้ป่าชายเลน ที่มีความสำคัญในด้านการอนุบาลสัตว์น้ำ การป้องกันการกัดเซาะของชายฝั่ง ขณะเดียวกันเป็นพืชที่สามารถนำมาใช้ประโยชน์ในหลายด้านด้วยกัน อาทิ ใช้ใบห่อขนม ใช้ใบทำหลังคา รวมถึงผลจาก และน้ำจากที่นิยมนำมารับประทาน เนื่องจากลูกจากมีเนื้อนุ่ม หอมหวาน ส่วนน้ำจากให้รสหอมหวานเช่นกัน

ต้นจาก (Nypa palm, Nipa palm, Mangrove palm) มีชื่อวิทยาศาสตร์ Nypa fruticans Wurmb ในวงศ์ Plamae เป็นพืชในตระกูลปาล์ม พบได้ทั่วไปในพื้นที่ที่ติดชายทะเล และปากอ่าวแม่น้ำที่ติดกับทะเล มีชื่อเรียกทั่วไป คือ จาก ส่วนบางท้องถิ่นในภาคใต้ เรียก อัตต๊ะ ประเทศมาเลเชีย และอินโดนีเชีย เรียก อาปง ประเทศเวียดนาม เรียก ดาวนัก ประเทศฟิลิปปินส์ เรียก นิพีรา และประเทศบังคลาเทศ เรียก กอลพาตา

ลักษณะทางพฤษศาสตร์
ลำต้น และราก
ลำต้นเป็นเหง้าใต้ดินหรือโผล่เหนือดิน มักเรียกว่า หินจาก ต้นเกิดติดกันเป็นกลุ่มกอ มีลักษณะอ้วนสั้น และแบน แตกออกเป็น 2 ง่าม โดยเยื่อของส่วนลำต้น และโคนก้านใบมีโพรงอากาศ เมื่อโตเต็มที่จะมีความสูงประมาณ 5-8 เมตร ลำต้นใหม่อาจเกิดจากการแตกกอใหม่หรือเกิดจากเมล็ดใหม่ที่เกิดใกล้กับต้นเก่าเรียงซ้อนกันแน่น

ส่วนของรากเป็นระบบรากฝอย แตกออกจากด้านล่างของลำต้น จำนวนของรากต่อต้นจำนวนมาก และมีขนาดยาว ทำให้พื้นที่โดยรอบลำต้นจะกระจุกตัวด้วยรากจำนวนมาก

ใบ
ใบจากมีลักษณะเป็นใบเดี่ยวแบบขนนก ยาวประมาณ 3-9 เมตร แตกออกโดยรอบจากลำต้น ใน 1 ลำต้นจะมีใบประมาณ 4-8 ใบ ก้านใบมีลักษณะอวบใหญ่ เรียก พงจาก หรือ ทางจาก โดยเฉพาะส่วนโคนก้านใบที่เรียกว่า พอนจาก เชื่อว่าเป็นแหล่งสร้าง และกักเก็บน้ำหวานของจาก ก้านใบประกอบด้วยใบย่อย เรียกว่า ทางจาก ประมาณ 30-40 ใบ ใบย่อยมีลักษณะเรียวยาว คล้ายใบมะพร้าว แต่ขนาดใบกว้างกว่า ยาวประมาณ 1-1.5 เมตร ใบที่แก่แล้วจะทิ้งใบย่อย เหลือเฉพาะก้านใบจนก้านใบแห้งเหี่ยว และค่อยๆหักไปคงเหลือเป็นลักษณะรอยหักไว้กับลำต้น

ดอก
ดอกจากมีทั้งดอกเพศผู้ และดอกเพศเมียในต้นเดียวกัน ก้านดอก เรียว่า นกจาก แทงออกจากกลางลำต้นบริเวณโคนก้านใบ ความยาวทั้งช่อดอกประมาณ 50-100 เซนติเมตร หรือมากกว่า โดยดอกจะออกเป็นช่อ ถูกหุ้มด้วยกาบสีส้ม ประกอบด้วยดอกเพศเมียที่เรียงอัดกันแน่นที่ปลายช่อดอก ส่วนดอกเพศผู้ที่มีขนาดเล็กจะแตกออกบริเวณช่อดอกตัวเมีย ลักษณะของดอกเพศผู้ และเพศเมียจะประกอบด้วยกลีบเลี้ยง และกลีบดอก 3 กลีบ มีเกสรเพศผู้ 3 อัน ส่วนละอองเรณูมีลักษณะเป็นหนาม

ผล
ผลจากมีลักษณะอัดรวมกันแน่นบริเวณสวนปลายก้านดอก เรียกว่า ทะลาย หรือ โหม่งจาก โดย 1 ทะลายประกอบด้วยผลประมาณ 50-120 ผล ผลมีลักษณะใหญ่ที่ขั้วผล และเล็กที่ปลายผล ขนาดยาว 10-12 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลาง 6-8 เซนติเมตร มีหนามแหลมสั้นที่โคนผล น้ำหนักผลที่ 15-20 ผล/กิโลกรัม ผลมีลักษณะสามเหลี่ยม เปลือกผลหนา สีน้ำตาลเข้มหรือน้ำตาลแดง โดย 1 ผล จะมี 1 เมล็ด อยู่ถัดจากเปลือกผลที่ประกอบด้วยเนื้อผลสีขาว ด้านในกลวงมีน้ำ ซึ่งจะพบได้ขณะที่ผลยังอ่อน ถือเป็นระยะที่เหมาะสำหรับนำมารับประทาน แต่หากเมล็ดแก่มากจะมีเนื้อแข็ง และเหนียวทั้งเมล็ด ซึ่งจะมีลักษณะคล้ายผลตาลแก่ ไม่นิยมนำมารับประทาน และจะร่วงลงดินหรือลอยไปกับกระแสน้ำจนถึงช่วงน้ำลดตกลงจมโคลนจนเกิดเป็นต้นจากใหม่อีกครั้ง

ประโยชน์จากต้นจาก
1. ผลจาก
ผลจากในระยะยังอ่อน ด้านในจะประกอบด้วยเนื้อจากสีขาวใส มีลักษณะอ่อนนิ่ม ส่วนถัดมาจะเป็นน้ำผลจากมีลีกษณะหอมหวาน โดยลักษณะที่กล่าวมาจะคล้ายกับเนื้อของลูกตาล แต่มีขนาดเล็กกว่ามาก ซึ่งจะนิยมเก็บผลจากในระยะนี้มารับประทานสดหรือนำมาใช้ผสมเป็นขนมหวาน รวมถึงการนำมาตากแห้ง และบดทำเป็นแป้งจาก ระยะการเก็บผลมารับประทานจะเก็บเมื่อผลจากมีอายุประมาณ 3-4 เดือน

2. น้ำหวานจาก
น้ำหวานจากที่ได้จากการตัดนกจากหรือทะลายจาก นำมาใช้ประโยชน์แทนน้ำตาลในหลายด้าน อาทิ ใช้ทำเป็นเครื่องดื่มน้ำหวานจาก ใช้ปรุงอาหารแทนน้ำตาล ใช้คั่วทำเป็นน้ำตาลก้อน ใช้หมักเป็นเหล้าจาก นอกจากนั้น ปัจจุบันมีการศึกษาความเป็นไปได้ในการนำน้ำหวานจากมาผลิตเป็นเอทานอลเป็นพลังงานทดแทน ซึ่ง จาก 1 ทะลาย สามารถให้น้ำหวานจากได้มากกว่า 0.7 ลิตร

3. ใบจาก
ใบจากแก่ และใบจากอ่อนถือเป็นผลผลิตจากต้นจากที่นิยมนำมาใช้ประโยชน์มากที่สุด ได้แก่
– นำมาใช้ห่อขนม หรือที่เรียกทั่วไปว่า ขนมจาก
– นำมาห่อหรือมวนยาเส้น (ยาสูบ) หรือที่เรียกว่า ใบจากยาสูบ
– นำมาจักสานเป็นภาชนะต่างๆ อาทิ ที่ตักน้ำ ตระกล้า เสื่อรองนั่ง ทำหมวกกันฝน ใช้ทำโตนเครื่องเล่นสำหรับเด็ก สานเป็นตระกร้อหรือฟุตบอล เป็นต้น
– นำมาทำเป็นมุงจากมุงหลังคากันฝน กั้นฝา กั้นผนังบ้าน

การทำตับจากจะใช้ใบจากแก่ 2 ใบ มาซ้อนทับกันมาพับหุ้มแกนที่ทำจากก้านใบ โดยใช้เชือกหรือหวายลิงผูกติด ตับจากเรียงซ้อน 2 ใบ จะมีอายุมุงหลังคาได้ประมาณ 6-8 ปี แต่หากเรียงซ้อน 3 ใบจะมีอายุการมุงได้ 10-15 ปี

การนำใบจากมาห่อขนมจะใช้ใบจากอ่อนถึงเกือบแก่ อายุประมาณ 3-7 เดือน ส่วนการนำใบจากทำเป็นมวนห่อยาสูบจะใช้ใบจากอ่อน อายุ 2-3 เดือน นำมาผ่าซีกเป็น 2 ส่วน ออกจากก้านใบย่อยตรงกลาง นำมาตากแดดประมาณ 1-2 วัน แล้วใช้มีดกรีดเยื่อด้านบน และด้านล่างออกให้บาง

4. ทางจาก
ทางจากที่ได้จากการตัดใบออกแล้วนิยมนำมาทำเป็นตับจากสำหรับเป็นโครงเย็บตับจาก ใช้ทำเป็นพื้นของกระท่อมชั่วคราว ใช้กั้นคอก ทำเป็นรั้วกั้นตามบ้าน ใช้มัดรวมกันเป็นทางเดินในสะพานหรือใช้รองเป็นทางเดินตามโคลนตม รวมถึงใช้ทำฟืนให้ความร้อน

5. พอนจาก
พอนจากเป็นส่วนของโคนกาบใบที่อ้วนใหญ่ ภายในมีโพรงอากาศทำให้สามารถลอยน้ำได้ดี นิยมนำมาทำเป็นแพหรือสำหรับเกาะหากเรือจม ใช้แกะสลักเป็นของเล่น ทำตุ๊กตา และอื่นๆ ใช้ทำจุกปิดขวดน้ำ ใช้ทำเป็นเชื้อเพลิงให้ความร้อน รวมถึงบดผสมทำเป็นปุ๋ยหมัก

6. ดอกจาก
ดอกจากที่ยังอ่อนนำมาต้มเป็นผักจิ้มน้ำพริก หรือนำมาทำเป็นแกงคั่วใส่เนื้อ ใส่หมู หรือไก่

ที่มา : เฉลียว, 2542)⁽¹⁾, นพรัตน์ และนริศ, ม.ป.ป.⁽²⁾

เอกสารอ้างอิง