คนทีสอ ประโยชน์ และสรรพคุณคนทีสอ

Last Updated on 22 พฤศจิกายน 2022 by puechkaset

คนทีสอ หรือ ผีเสื้อน้อย เป็นสมุนไพรพื้นบ้านที่พบได้ทั่วไปในทุกภาค นิยมใช้รักษาโรคต่างๆ ทั้งการต้มน้ำดื่ม ชงแทนชา และการดองเหล้า รวมถึงใช้ประโยชน์น้ำมันหอมระเหยสำหรับทานวด และใช้ป้องกันยุง

• วงศ์ : Verbenaceae
• ชื่อวิทยาศาสตร์ : Vitex trifolia Linn
• ชื่อท้องถิ่น :
– คนทีสอ
– คนทีสอขาว
– ดินสอ
– เทียนขาว
– สีสอ
– ผีเสื้อ
– ผีเสื้อน้อย
– คุนตีสอ
– มูดเพิ่ง
– ดอกสมุทร
– โคนดินสอ

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ลำต้น
คนทีสอ เป็นไม้พุ่มไม่พลัดใบขนาดกลาง ลำต้นสูงประมาณ 3-6 เมตร ลำต้นแตกกิ่งสาขามาก และดูเป็นพุ่มหนา กว้าง 2 – 3 เมตร เปลือกลำต้นมีสีเทาอมดำ และแตกเป็นร่องตื้นตามแนวตั้งตามความสูงของลำต้น เปลือกลำต้นด้านในมีสีเหลือง แก่นไม้มีความแข็งปานกลาง

ใบ
คนทีสอ เป็นพืชใบเลี้ยงคู่ มีใบเป็นใบประกอบ ออกตรงข้ามกันเป็นคู่ๆตามปลายกิ่ง มีก้านใบหลักยาวประมาณ 2-3 เซนติเมตร ปลายก้านใบแตกใบย่อย จำนวน 3 ใบ ใบย่อยตรงกลางมีรูปหอกยาว ยาวประมาณ 6-10 เซนติเมตร และอีก 2 ใบ ด้านข้าง มีรูปหอกสั้น ยาวประมาณ 4-6 เซนติเมตร ใบตรงกลางยาวมากกว่า 2 ใบด้านข้าง ทำให้แลดูคล้ายนิ้วมือ ใบย่อยแต่ละใบ มีก้านใบสั้นติดปลายก้านใบหลัก แผ่นใบกว้าง 2.5-3 เซนติเมตร มีโคนใบสอบแคบ ปลายใบแหลม แผ่นใบ และขอบใบเรียบ มีสีเขียวสด ท้องใบด้านล่างมีนวลขาว และมีขน

ดอก
คนทีสอ ออกดอกเป็นช่อแขนง มีก้านช่อหลักยาวประมาณ 10-15 เซนติเมตร ช่อแขนงมีดอกย่อย 2-5 ดอก ดอกย่อยขณะตูมมีลักษณะทรงกระบอก มีกลีบเลี้ยงเป็นหลอดสีเขียว ปลายกลีบแยกเป็น 5 แฉก ส่วนปลายกลีบดอกมีสีม่วงอมขาวห่อรวมกัน เมื่อดอกบานจะแผ่กลีบดอกออก ขนาดดอกเมื่อบานประมาณ 2-3 เซนติเมตร ประกอบด้วยกลีบดอก จำนวน 5 กลีบ แบ่งเป็นกลีบล่างขนาดเล็ก 2 กลีบ และกลีบบน 3 กลีบ ขนาดใหญ่กว่า กลีบดอกมีโคนกลีบเชื่อติดกันเป็นกรวย ปลายกลีบแผ่ แผ่นกลีบมีสีม่วงอ่อน ถัดมาตรงกลางมีเกสรตัวผู้ 4 อัน ตรงกลางเป็นเกสรตัวเมีย ปลายเกสรแยกเป็น 2 แฉก และมีรังไข่เป็นฐานอยู่ด้านล่าง

ผล
ผลคนทีสอมีลักษณะกลม ขนาดเล็ก 3-6 มิลลิเมตร ประมาณเท่าผลพริกไทย ผิวผลเรียบ ผลดิบมีสีเขียว และเป็นมัน ผลสุกมีสีดำ เปลือกผลค่อนข้างบาง ภายในมีเมล็ดทรงกลม 1 เมล็ด เปลือกเมล็ดผลแก่มีสีน้ำตาล เมื่อผลสุกเปลี่ยนเป็นสีดำ

ประโยชน์คนทีสอ
1. น้ำมันที่สกัดได้จากใบ และผล ใช้เป็นส่วนผสมของยาฆ่าแมลงหรือนำมาต้มน้ำสกัด ก่อนใช้ฉีดพ่นป้องกันหนอน และแมลงกัดกินให้แก่พืชผัก
2. นำมันหอมระเหยจากใบ และดอก ใช้ผสมในครีมทาผิวหรือทาร่วมกับครีมทาผิว ช่วยป้องกันยุง
3. น้ำมันหอมระเหยใช้ทานวดตามข้อ กล้ามเนื้อ แก้อาการปวดเมื่อย แก้อาการเหน็บชา แก้เส้นเอ็นพลิก อัมพฤกษ์ อัมพาต
4. แก่นนำมาเหลาขนาดเท่านิ้วชี้ ก่อนใช้ถูหรือแปรงฟัน ช่วยระงับอาการปวดฟัน แก้โรคเหงือกอักเสบ รวมถึงใบ และดอก นำมาเคี้ยวทำความสะอาดฟันแทนยาสีฟัน
5. ใบนำมามัดรวมกัน ใช้สุมบนกองไฟให้เกิดควัน ช่วยไล่ยุงได้ดี
6. ทุกส่วนใช้เป็นยาสมุนไพรในรูปของการตากแห้ง แคปซูล หรือนำมาใช้สด

สารสำคัญที่พบ
• Flavonoids
• Terpenoids
• Phenolic acids
• Monoterpenes
• Sesquiterpenes
• Iridoid glycosides
• Terpenoids
• Labdane diterpenes
• Heptatriacontane I
• Alpha pinene II
• (4R,5R)-caryophllene oxide III
• I-d-pinene
• Camphene
• Terpinyl acetate
• Diterpene alcoho

เพิ่มเติมจาก [4]

สรรพคุณคนทีสอ
คนทีสอนิยมใช้เป็นยาสมุนไพร ทั้งการใช้ภายนอก การต้มน้ำดื่ม และการดอกเหล้าดื่ม มีสรรพคุณในหลายด้าน ได้แก่ ^{เพิ่มเติมจาก [1], [2], [3], [4]}
1. ใบ
• นำมาต้มน้ำดื่ม
– ช่วยลดไข้
– ช่วยขับเสมหะ
– บำรุงธาตุ บำรุงร่างกาย
– บำรุงเพศสตรี ช่วยปรับสมดุลฮอร์โมน
– บำรุงเลือดแก่สตรีหลังคลอดบุตร
– ช่วยขับปัสสาวะ บำรุงไต ลดสารพิษตกค้างในไต
– ช่วยขับเหงื่อ แก้อาการร้อนใน
– รักษาโรคตับ บำรุงน้ำดี
– ช่วยขับลม แก้อาหารไม่ย่อย
– บรรเทาอาการไอ แก้หอบหืด
– ใช้เป็นยาถ่ายพยาธิ
– แก้ริดสีดวงจมูก แก้ฝีในจมูก
– แก้ลำไส้อักเสบ
– แก้พิษสำแลง แก้อาการสำแลงอาหาร
– แก้วัณโรค โดยตำรายากล่าว่า ให้นำใบคนทีสอบดผสมรวมกันกับขมิ้น ใบหรือพริกไทย และใบต้นเทียน ก่อนนำมาตากแห้งชงน้ำดื่มหรือรับประทานรักษาวัณโรค
– รักษาโรคเกี่ยวกับลำไส้
– บรรเทาอาการปวดตามข้อ ปวดกล้ามเนื้อ

• ใช้เป็นยาภายนอก
– ต้มน้ำอาบ รักษากลากเกลื้อน แก้โรคผื่นคัน
– ใบนำมาขยำ ใช้ทาประคบแผลกัดเท้า ฮ่องกงฟุต
– ขยำใช้ประคบแผลแมลงกัดต่อย ช่วยลดอาการปวดบวม
– ใบขยำ และผสมน้ำเล็กน้อย ก่อนใช้ประคบรักษาฝี
– ใบอ่อนนำมาขยำ ก่อนใช้สูดดม ช่วยแก้อาการวิงเวียนศีรษะ

2. ดอก
• นำมาต้มน้ำดื่ม
– ช่วยลดไข้
– ช่วยขับเสมหะ
– บรรเทาอาการไอ
– ใช้เป็นยาถ่ายพยาธิ
– บำรุงครรภ์
– บำรุงน้ำนม
– แก้อาการร้อนใน
– แก้อาการปวดตามข้อ กล้ามเนื้อ

• ใช้เป็นยาภายนอก
– บดทารักษาแผล ทำให้แผลแห้งเร็ว
– บดทา รักษากลาก เกลื้อน
– ดอกนำมาขยำ ก่อนใช้สูดดม ช่วยแก้อาการคลื่นไส้ อาเจียน แก้อาการวิงเวียนศีรษะ

3. ผล และเมล็ด
• นำมาต้มน้ำดื่ม
– ช่วยลดไข้ บรรเทาอาการปวดหัว
– แก้หอบหืด หายใจติดขัด
– ช่วยบรรเทาอาการไอ บรรเทาอาการระคายคอ ลดเสมหะตกค้าง
– ช่วยระงับอาการปวดจากแผล
– ช่วยย่อยอาหาร ช่วยเจริญอาหาร กระตุ้นการอยากอาหาร
– แก้คลื่นเหียนอาเจียน
– ช่วยฆ่าพยาธิ
– แก้หืดไอ
– แก้ริดสีดวงจมูก
– แก้ปวดตามเนื้อตามข้อ
– แก้ท้องมาน
– ช่วยขับเหงื่อ
– ช่วยแก้ริดสีดวง
– ช่วยให้สงบ รู้สึกผ่อนคลาย

4. ราก เปลือกลำต้น และแก่น
• นำมาต้มน้ำดื่ม
– ช่วยลดไข้ แก้ตัวร้อน
– รักษาโรคตับ
– แก้อาการคลื่นเหียนอาเจียน
– แก้ระดูสตรีมาไม่ปกติ
– ช่วยขับลมในลำไส้
– แก้อาการจุกแน่นท้อง
– ช่วยขับปัสสาวะ ช่วยระบายสารพิษออกจากไต
– ช่วยรักษาโรคตา แก้อาการตาพล่ามัว
– ช่วยขับน้ำเหลืองเสีย

• ใช้เป็นยาภายนอก
– ต้มน้ำอาบรักษาผื่นคัน รักโรคโรคผิวหนัง
– ใช้เป็นยาแก้พิษแมลงสัตว์กัดต่อย

ขอบคุณภาพจาก sudaherb.com/, BioGang.com/, pharmacy.mahidol.ac.th/, taintana.in.th/, lnwmarket.com/

เอกสารอ้างอิง
[1] อุทยานธรรมชาติวิทยาสิรีรุกขชาติ มหาวิทยาลัยมหิดล, 2560, คนทีสอ, ออนไลน์, สืบค้นเมื่อ 17 กุมภาพันธ์ 2560, เข้าถึงได้ที่ : http://www.pharmacy.mahidol.ac.th/siri/index.php?page=search_detail&medicinal_id=216/.
[2] ฐานข้อมูลสมุนไพร มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี, 2560, คนทีสอ, ออนไลน์, สืบค้นเมื่อ 16 กุมภาพันธ์ 2560, เข้าถึงได้ที่ : http://www.phargarden.com/main.php?action=viewpage&pid=27/.
[3] สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ, 2560, “คนทีสอ” พืชสมุนไพร, ออนไลน์, สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ 2560, เข้าถึงได้ที่ : http://www.thaihealth.or.th/Content/10674-“คนทีสอ” พืชสมุนไพร.html/.
[4] มูลนิธิสุขภาพไทย, 2560, รู้จักกันไหม? คนทีสอและคนทีสอขาว, ออนไลน์, สืบค้นเมื่อ 18 กุมภาพันธ์ 2560, เข้าถึงได้ที่ : http://www.thaihof.org/main/article/detail/4098/.